تبیین فلسفی رزق و رابطه آن با وصول انسان به سعادت حقیقی

مقدمه انسان برای این که بخواهد به سمت چیزی حرکت کند، باید شناختی از مقصد خود داشته باشد. روشن است که خداوند، انسان را بیهوده نیافریده است؛ بنابراین بر انسان لازم می باشد تا سعادت حقیقی خود و راه های وصول به آن را شناسایی کند و رویکرد خود را نسبت به مسائل مختلفِ مرتبط با آن، تصحیح نماید، تا بتواند زندگی سعادتمندانه ی خویش را در دنیا و آخرت، به دست آورد. یکی از مسائلی که او در این دنیا با آن دست به گریبان می باشد، تلاش برای معاش و تحصیل امکانات و برخورداری های هر چه بیشتر برای زندگی است. این مسأله که در فرهنگ اسلامی از آن تحت عنوان رزق و روزی یاد می شود همواره در زندگی انسان و مخصوصاً انسان امروزی، مهم ترین یا حداقل یکی از مهم ترین مسائل او بوده است؛ به گونه ای که در خیلی از موارد، هدف زندگی واقع شده و بقیه ی مسائل زندگی را تحت الشعاعِ خود، قرار داده است. این موارد، نگرانی و دغدغه ی عجیبی برای همه ی مردم به ویژه جوانان ایجاد کرده که باعث هدر رفتن نیروها و استعدادهای آنان شده است. اینجاست که انسان، اگر منظر خود را نسبت به رزق، به صورت محکم و عقلانی تصحیح نکند، ممکن است که طلب روزی، همه ی زندگی او را اشغال نماید؛ و نیز گرفتار تحلیل های غلط نسبت به مسائل مختلف زندگی شود و او را از رسیدن به سعادت حقیقی اش باز دارد. این تحقیق در پی آن است تا روشن سازد که انسان با کسب معرفت در زمینه های مورد نیاز و به ویژه نسبت به خدای تعالی و سنت های او و نیز اصلاح رویکرد خود نسبت به هدف زندگی و رزق، می تواند با آرامش، در جهت ارتقاء کمالات وجودی خود و دیگران، با شتاب روزافزون حرکت نماید و اسباب وصول به سعادت حقیقی خود و حتی دیگران را فرآهم آورد. پیشینه ی پژوهش دو موضوع «سعادت» و «رزق» از جمله موضوعاتی هستند که مورد توجه پژوهشگران و نویسندگان قرارگرفته اند. موارد متعددی از کتاب، پایان نامه و مقالات علمی و پژوهشی می توان نام برد که هرکدام به طریقی، به این دو موضوع پرداخته اند. تقریبا همه ی حکمای اسلامی در آثار خودشان بحث سعادت را مطرح کرده و آن را با شناختی که از معارف اسلامی داشته اند، مورد دقت و بررسی قرارداده و مطالب ارزنده ای ارائه کرده اند؛ فارابی، ابن سینا، ابن مسکویه، ملاصدرا و علامه طباطبائی از جمله معروفترین این حکما هستند که در این نوشته از آثار این بزرگان استفاده شده است. در زمان حاضر نیز، مقالات و کتبی به وجود آمده که به نظرات این بزرگان پرداخته اند و هرکدام سعی کرده اند تا تفسیری امروزی تر از نظرات آنان ارائه دهند. از جمله مقالاتی که می توان در این رابطه نام برد و در این نوشته نیز از آنها استفاده شده است این موارد هستند: «سعادت حقیقی از دیدگاه ملاصدرا» نوشته محمد محمدرضایی و محمدقاسم الیاسی؛ «رابطه ی معرفت و سعادت از دیدگاه ملاصدرا» از جمعه خان افضلی؛ «سعادت از دیدگاه عرفان اسلامی» نوشته ی غلامرضا اعوانی؛ «سعادت ازدیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبائی» از ابراهیم یعقوبی؛ «سعادت» نوشته ی محسن جوادی؛ «سعادت از دیدگاه مسکویه» از زهره برقعی. علاوه بر این موارد که به نظرات حکمای پیشین پرداخته اند، در حال حاضر هم حکمایی وجود دارند که با بهره گیری از معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام و نیز میراث گرانبهای گذشته، آثاری ارزشمند خلق کرده و می کنند. از جمله ی این اشخاص می توان آیه الله جوادی آملی و آیه الله مصباح یزدی را نام برد که در این نوشته اشاره ای به نظرات آنان هم شده است. آثار این بزرگان به گونه ای است که می توان از خلال آنها، در مورد هر مسئله ای، به نکات تازه و ارزنده ای دست یافت، از جمله مقالاتی که می توان نام برد مقاله ی «دین و سعادت حقیقی بشر» از علی ربانی گلپایگانی می باشد که از کتاب «معارف قرآن» آیه الله مصباح یزدی استخراج شده است؛ یکی دیگر از مقالاتی که در این نوشته از آن استفاده شده و به بحث سعادت در قرآن و حدیث پرداخته است مقاله ی «سعادت و شقاوت از دیدگاه قرآن و حدیث» از سید علی سجادی زاده می باشد. تا اینجا اشاره ای بود به پیشینه ی بحث «سعادت»؛ در رابطه با بحث «رزق»، مسئله کمی متفاوت است. این بحث در آثار قدما زیاد مورد بررسی و دقت قرار نگرفته است، گویا همان مقدار از آیات و احادیثی که در این زمینه وجود داشته و همان مقدار فهمی که از آنان می شده، برای مردم کافی بوده و نیازی به گشودن زوایای مختلف آن، احساس نمی شده است. در زمان معاصر، با گسترش علم و تکنولوژی و پیدایش لوازم و امکانات رفاهی، شرایطی به وجود آمده است که مردم به سمت رفاه بیشتر گرایش پیدا کرده اند و در جهت به دست آوردن این امکانات تلاش می کنند. از سوی دیگر تنوع و تازگی وسایل رفاهی و از سویی غلبه ی دنیاگرایی و افزایش چشم و هم چشمی در میان آن ها، باعث شده که دغدغه ی اصلی انسان ها در این زمان، به همین موارد محدود شود و از سعادت حقیقی خویش غافل گردند. از آنجا که فطرت انسان ها فطرتی خداجو و حقیقت طلب است، در کشاکش این مسائل، همیشه این پرسش ها برایش جلوه گر می شود که «هدف از زندگی چیست؟» و «چگونه می توان به آن دست یافت؟» و «تلاش برای کسب رزق چه جایگاهی در این مسیر دارد؟» و «برای دستیابی به آن سعادت، چگونه و با چه رویکردی باید تلاش کرد؟». پیدایش این وضعیت، شرایطی را به وجود آورده که متفکران جامعه، در رابطه با پرداختن به «بحث رزق» و جهت گیریِ تلاش انسان ها در زندگی، احساس نیاز بیشتری نمایند؛ البته این احساس نیاز، به خاطر سوالاتی است که برای مردم جامعه در رابطه با رزق به وجود آمده است. در این مورد کتاب ها، پایان نامه ها و مقالاتی نوشته شده که در آن ها آیات و روایات مربوط به رزق، مورد بررسی قرار گرفته و با استفاده از آن ها به برخی از پرسش های جامعه، پاسخ داده اند؛ در این زمینه می توان به دو پایان نامه اشاره کرد: «رزق و روزی از منظر قرآن و روایات» نوشته ی عفت شجاعی باغینی و «رزق و روزی از دیدگاه قرآن و حدیث» از علی متین و نیز مقالاتی مانند: «جمع میان مفهوم مقدر بودن رزق با تأثیر تلاش و تدبیر در جلب رزق» از سید محمدباقر حجتی و نیز مقاله ی «حکمت گونه گونی روزی ها از دیدگاه قرآن» از مهدی عبداللهی پور و محمدعلی مهدوی راد، که همان گونه که از عنوانشان پیداست، هر کدام به یک پرسش اساسی در این رابطه پرداخته اند؛ با عنایت به آیات و روایات، مقاله ی اول، مسئله ی تقدیرِ روزی و تلاش برای آن را مطرح کرده و مقاله ی دوم، این مسأله را که چرا انسان ها در مسأله ی رزق با هم متفاوتند را باز کرده است. در کتاب «خورشید اسلام چگونه درخشید» نیز با بیان جامعی از آیات و روایات رزق، آموزه های بزرگان دین در این رابطه و تأثیر آن در پیشرفت مسلمانان را تبیین نموده است. پرسش های اصلی پژوهش باید اعتراف کرد که در رابطه با رزق، احادیث و آموزه های فراوان و کاملی وجود دارد و در زمان حاضر، باید بیش از این ها مورد توجه قرار گیرند. البته تنوع احادیثی که در این زمینه وجود دارد، می تواند برای افراد مختلف مفید باشد، ولی آنچه که مورد نیاز جامعه ی امروز و مخصوصا جوانان تحصیل کرده و خداجوست، این است که حال که مهم ترین دغدغه ی جامعه، بحث روزی و تلاش برای معاش است، چگونه می توان با همین مسأله، به گونه ای جهت گیری و حرکت کرد که نه از جامعه منزوی شد و نه از سعادت حقیقی بازماند، بلکه با شتاب بیشتری در مسیر سعادت حرکت کرد. در رابطه با مسئله ی سعادت و رزق، پرسش های فراوانی مطرح است که می توان آنها را تحت چهار پرسش اساسی زیر قرار داد: 1- سعات حقیقی انسان کدام است؟ 2- لوازم و موانع نیل به سعادت حقیقی، چه اموری هستند؟ 3- تحلیل عقلی و فلسفی «رزق» چگونه است؟ 4- «رزق» و رویکرد به آن، چه نقش و جایگاهی در نیل به سعادت حقیقی دارد؟ ساختار پژوهش در این نوشته سعی شده است تا در پنج فصل، پاسخ پرسش های مذکور را بیابیم. در فصل اول بر اساس نظر اندیشمندان و متفکران، به بحث سعادت پرداخته می شود، سعادتی که مورد تأیید آیات و روایات نیز باشد. شکی نیست که مهمترین عاملی که به زندگی انسان ها معنی می بخشد، غایت و هدفی است که او برای زندگی خود قرار داده است؛ در این فصل روشن می شود که هدف والای انسان ها چیست و آن ها در زندگی زمینی خود، به دنبال چه باید باشند و چه چیزی را باید جستجو کنند. گام بعدی این است که عوامل و موانع دستیابی به سعادت، مشخص شود؛ فصل دوم عهده دار بیان این مرحله می باشد. در این فصل به طور کلی، مهم ترین عوامل و موانعِ وصول به سعادت حقیقی، مطرح می شود تا خواننده بداند که برای رسیدن به هدف والای خود (که در فصل اول بیان شد) باید از کجا حرکت خود را آغاز کند. در فصل سوم به بحث «رزق» پرداخته می شود. در این فصل سعی شده است تا آیات و روایات مربوط به «رزق» در ذیلِ هشت دسته، در دو بخش طبقه بندی شود و در هر دسته ای چند آیه و روایت، به عنوان نمونه بیان گردد. این طبقه بندی به ما کمک می کند تا در فصل چهارم، به طور جداگانه به تبیین فلسفی آنها بپردازیم و نسبت به آیات و احادیثی که در هر گروه قرار دارد، بینش عمیق تر و دقیق تری بیابیم و سپس در همین فصل چهارم، تعارضِ ظاهری ای که بعضی از آیات و روایاتِ رزق با هم دارند، برطرف می گردد. در فصل پنجم با توجه به بینشی که نسبت به سعادت و رزق به دست آورده ایم، به بیان رابطه ی این دو با هم پرداخته می شود و مشخص می گردد که رزق چه نقش و جایگاهی در زندگی انسان و وصول او به سعادت حقیقی اش، بر عهده دارد. به عبارت دیگر، در همین فصل روشن می شود که با چه رویکردی به رزق می توان در مسیر کسب سعادت پیش رفت. یعنی نه تنها تلاش برای کسب رزق، مانع سعادت نمی شود بلکه یکی از عوامل اصلی کسب سعادت به شمار می آید. نوآوری پژوهش جنبه ی جدید بودن و نوآوری طرح را می توان علاوه بر پرداختن مستقل و ویژه به بحث «رزق» و تبیین فلسفی آن، در تبیین نسبت سعادتمندی انسان با مقوله ی «رزق» دانست. نتیجه ی این پایان نامه برای همه ی اقشار جامعه مفید و راه گشاست چراکه در این دنیای پرغوغا، انسان ها را به وظیفه ی اصلی و سعادت حقیقی شان متوجه می سازد و با تبیین مسئله ی رزق، نه تنها به آنان انگیزه می بخشد، بلکه آرامش توأم با ایمانی عطا می کند تا انسان ها عملا در مسیر سعادت حقیقی، با در نظر گرفتن استعدادها و علایق خود، بندگی خداوند را به جا آورند. مسلما از بین اقشار جامعه، جوانان و نوجوانان و از بین آن ها دانشجویان، بسیار محتاج تر به این معارف و تذکرات هستند و تمام موسسات و دستگاه های اجرایی ای که به نحوی با این افراد در ارتباطند، می توانند از نتیجه ی این پایان نامه استفاده کنند. روش و محدودیت های پژوهش روش انجام این تحقیق به صورت تحلیلی و استدلالی، و شیوه ی گردآوری مطالب، کتابخانه ای می باشد و سعی شده است تا مطالب، به گونه ای ساده بیان گردد تا خواننده به راحتی بتواند مقصود از آن ها را دریابد. محدودیت پژوهش، زمان آن بود چراکه زمانِ نوشتنِ آن، محدود بود به سال های تحصیل در دوره ی کارشناسی ارشد و این دوره همراه بود با مسائل مختلفی که توجه به آنان، باعث کمبود وقت در زمینه ی پژوهش می شد؛ با این که بنده از بسیاری از مسائل روگردان شدم و حتی در بعضی از وظایفم کوتاهی نمودم، اما باز هم بزرگترین محدودیت این پژوهش، به خاطر گستره ی وسیع آن، نبودن وقت کافی برای انجام بهتر آن بود. در پایان، خداوند تبارک و تعالی را به خاطر همه ی نعمت هایش شکر می کنم و عاجزانه درخواست می کنم که سعادت حقیقی دنیا و آخرت را روزیِ همه ی ما و بندگان صالحش بگرداند.